تولد افسانهی درخت آسوریگ، کهن‌ترین متن ادبی کودکان ایران‌زمین
بیایید به زمان‌های بسیار دور برویم. به آن زمان سفر کنیم که خط و زبان هم‌سرزمین‌های ما اینگونه نبود. زمانی که قرار است به آن سفر کنیم، دوران اشکانیان است.افسانه‌ای به نام درخت آسوریگ در همین زمان‌ها و کسی چه می‌داند؟ شاید خیلی قدیم‌تر، به شعر و کلام آهنگین ساخته شد ومناظره‌ای بین درخت خرما و بز در دنیای خیال و افسانه‌ها پدید آمد. از جذابیت‌های اين افسانهی بسیار کهن، منظوم بودن و سبک مناظره‌ای دلربایش است.
افسانهی درخت آسوریگ، شعری به درازای تاریخ
درخت آسوریگ، داستانی منظوم به زبان پهلوی و مربوط به دوران اشکانیان است. این افسانه در دوران ساسانیان، مکتوب شد. سلسله‌ی اشکانیان حدود ۲۵۰ سال پیش از میلاد تاسیس شد. اگر با این عدد پیش برویم، می‌بینیم که قدمت اشکانیان حدود ۲۲۷۵سال است(۲۰۲۵+۲۵۰)؛ اما به احتمال زیاد، ریشه‌های افسانهی درخت آسوریگ بسیار قبل از این دوره شکل گرفته است و عمر آن به پیش از دوره‌ی اشکانیان می‌رسد.
زبان اصلی افسانهی درخت آسوریگ
درباره‌ی این موضوع، در کتاب 《تاریخ زبان فارسی》 دکتر باقری خوانده بودم و یکی از دوستان متخصص هم برایم گفته بود. به زبان‌هایی که بعد از زبان‌های باستانی و قبل از زبان‌های دوره‌ی اخیر ایران پدید آمدند، زبان‌های دوره‌ی میانه می‌گویند. لازم است این نکته را بگویم که تعیین تاریخ دقیق و مشخصی به عنوان حدفاصل قطعی بین زبان‌های باستانی، میانه و جدید امکان‌پذیر نیست پس بهتر است دنبال عدد و تاریخ دقیق نباشیم.
زبان‌های پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی در مناظره‌ی منظوم آسوریگ
زبان‌شناسان، تاسیس سلسله‌ی اشکانی را زمان تولد دوره‌ی زبان‌های ایرانی میانه می‌دانند. دوره‌ی میانه، تا پایان فرمانروایی سلسله‌ی ساسانی ادامه دارد.
از میان زبان‌هایی که در ایران دوره‌ی میانه کاربرد داشتند، آثار و اسناد مکتوبی از زبان‌های پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی و چند زبان دیگر باقی مانده است که به دو دسته‌ی میانه‌ی گروه غربی و میانه‌ی گروه شرقی تقسیم می‌شوند.
به طور کلی به زبان‌های ایرانی میانه‌ی غربی پهلوی می‌گویند.
با توجه به اینکه اولین سلسله‌ی ایرانی بعد از هخامنشیان، اشکانیان بودند، زبان رسمی و اداری رایج در دوره‌ی فرمانروایی آن‌ها که همان زبان ایرانی میانه‌ی غربی شمالی است، به پهلوی اشکانی معروف است. زبان پهلوی اشکانی به نام‌های پهلوانیک و پارتی هم شناخته شده است.
بعد از اشکانیان، ساسانیان آمدند و در آغاز دوره‌ی ساسانی هنوز زبان پهلوی اشکانی بود و حتی کتیبه‌ها و فرمان‌نامه‌های نخستین شاهان ساسانی، به زبان پهلوی اشکانی هم نوشته می‌شد و زبان رسمی و اداری ساسانیان به نام پهلوی ساسانی معروف شد.
تفاوت پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی از نوع لهجه‌ای و آوایی است.
خط پهلوی در زمان اشکانیان از روی خطی به نام آرامی متولد شد. در دوره‌ی ساسانیان هم همین خط با کمی تفاوت به کار می‌رفت. به دلیل ترکیب دو مفهوم زبان و خط، لفظ پهلوی برای خط نیز به کار رفت.
تصویر بالا صفحه‌ای از کتاب افسانهی درخت خرما و بزی است و صورت پهلوی واژگان را می‌بینیم.
رقص هنر در میان واژگان
هنوز در شگفتی این ماجرا هستم که چطور بشر در چندهزار سال پیش، میل به هنر شاعرانگی، استفاده از آرایه‌های ادبی، جان‌بخشی، واژه‌آرایی خیالاتش و چیدمان آهنگین کلمات داشت. فکرش را که می‌کنم بیشتر عاشق ریشه‌هایم می‌شوم.
مناظره‌ی درخت نخل و بز
در این افسانه، درخت خرما و بز، سودمندی‌های خود را با چرب‌زبانی بیان می‌کنند و تلاش می‌کنند تا در این جدال لفظی، پیروز میدان شوند.مناظره در ادبیات، سبکی گفت‌وگو محور برای روایت است. گفته می‌شود که در این افسانه، بز و نخل هریک نقشی نمادین دارند و در دوره‌های گوناگون، نقش‌های نمادین گوناگونی به آن‌ها نسبت داده‌اند. بز و نخل در این مناظره ویژگی‌ها، کاربردها و فوایدی را که برای انسان دارند، بیان می‌کنند.
رمزگشایی‌ها و نمادها
بعضی پژوهشگران وتفسیرکنندگان متون می‌گویند که بز می‌تواند نماد کوچ‌نشینی، حرکت، سازگاری با محیط و آزادی باشد. نخل هم نماد تمدن، استقرار و وابستگی و همینطور کشاورزی پایدار است. تفسیرها و رمزگشایی‌های دیگری هم از نخل و بز گفته شده است.
در نهایت هر دو شخصیت را می‌توانیم نشان‌دهنده‌ی درهم‌تنیدگی انسان و بقیه‌ی اجزای طبیعت بدانیم.
چرا در افسانهی آسوریگ بز پیروز میدان شد؟
قبل از هرچیز لازم است بگویم که در این شکل از مناظره، هرچند می‌توانیم بز را قاطعانه پیروز میدان به حساب آوریم اما اگر شعر را خوانده باشید یا شنیده باشید، می‌دانید که بز و نخل هرکدام به نوبت و به تناوب و تقریبا به یک اندازه در جایگاه قدرت قرار می‌گیرند.
نگاهی به کتاب انسان خردمند
شاید این پیروزی به ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی آن دوران برگردد. کتاب انسان خردمند، نوشته‌ی یووال نوح هراری هم با این نظر همسو است و درباره‌ی تغییر بزرگ در تاریخ بشر یعنی انقلاب کشاورزی صحبت می‌کند.
هراری نام بخش دوم کتابش را که درباره‌ی انقلاب کشاورزی است،《بزرگترین فریب تاریخ》گذاشته است.
زندگی کشاورزی ناخوشایندی‌هایی مثل کاهش کیفیت زندگی و افزایش کار، رژیم غذایی محدود، وابستگی به محیط و آسیب‌پذیر بودن در برابر تغییرات، افزایش نابرابری و گسترش بیماری‌های مسری داشت.
نمی‌دانم با نظر هراری موافقید یا نه. شاید بگویید که به هر حال زندگی کشاورزی، تغییری بزرگ بود برای پیشرفت در زمینه‌های گوناگون اجتماعی تا علمی، هنری و فرهنگی. شاید نظرتان این باشد که انسان با امکان یک‌جانشینی و کمتر شدن تنش‌های جا‌به‌جایی، توانست به بقیه‌ی توانمندی‌های خود دسترسی پیدا کند.
از متن کتاب:
انقلاب کشاورزی یکی از بحث‌برانگیزترین وقایع تاریخ است. بعضی طرفداران دوآتشه‌ی آن ادعا می‌کنند که این انقلاب بشر را در مسیر رفاه و ترقی قرار داد. دیگران آن را منجر به تباهی بشر می دانند و معتقدند که نقطه‌ی عطف سرنوشت‌سازی بود که باعث شد انسان خردمند همزیستی صمیمانه‌ی خود را با طبیعت، رها کند و به سوی حرص و آز و ازخودبیگانگی بشتابد. این مسیر به هر سمتی که بود، راه برگشتی نداشت.
افسانهی آسوریگ و سفالینه‌ای پر رمز و راز
۵۰۰۰ سال پیش ظرف سفالی عجیبی با طرح بز و درخت در شهر سوخته کشف شد. چرا می‌گویم عجیب؟ نظرات و عقیده‌های مختلفی درباره‌ی ارتباط این سفالینه و افسانهی درخت آسوریگ وجود دارد. به هر حال آنچه از نظرات به دست می‌آید این است که هر دو اثر، سرچشمه و ریشه‌های فرهنگی مشترک دارند.
کشف ظرف سفالی
حدود ۴۲ سال پیش، باستان‌شناسان ظرف سفالی پایه‌داری را کشف کردند که قدمتی چندهزارساله دارد و طرح بز و درخت روی آن نقاشی شده است. اگر به موزه‌ی ملی ایران در شهر تهران بروید، این سفالینه را خواهید دید.
شهر سوخته
شهر سوخته در حقیقت نام سلسله تپه‌های طبیعی بزرگی با ارتفاع بین ۱۲ تا ۱۸ متر از سطح زمین‌های اطراف خود است که در ۵۶ کیلومتری زابل در شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه‌ی جاده‌ی زابل به زاهدان است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شد. سفال یکی از مواد اصلی و اولیه‌ی مورد استفاده‌ی جامعه‌ی شهر سوخته بود. نقوش نمادین سفال‌های شهر سوخته الهام‌گرفته از طبیعت و باورهای مردم است. شهر سوخته یکی از نمادهای مهم شهرنشینی و تمدن است.
نقاشی متحرک بز
در این سفالینه با ایجاد تغییراتی ظریف در تصاویر متوالی بز، حس حرکت به ما القا می‌شود. در نهایت بز به درخت می‌رسد و از آن تغذیه می‌کند. اینگونه است که پویانمایی بز و درخت خلق می‌شود و به آن نخستین پویانمایی تاریخ می‌گویند.
ترجمه و بازآفرینی افسانهی درخت آسوریگ
این مناظره و مفاخره را ماهیار نوابی از پهلوی به فارسی ترجمه کرده‌است. بخش کوچکی از ترجمه را اینجا می‌بینیم.
محمدهادی محمدی همین ترجمه را مبنای خلق کتاب افسانهی درخت خرما و بزی قرار داد.
کمی بیشتر درباره‌ی کتاب افسانهی درخت خرما و بزی
بازآفرینی: محمدهادی محمدی
تصویرگر: علی عامه‌کن
انتشارات موسسه‌ی پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان
اجرای این افسانه برای کودکان
درخت خرما و بزی در آبی بلند
من و سولماز اسماعیلی، دوست و همکار عزیزم، با همراهی مجموعه‌ی آبی بلند، این کتاب را برای کودکان اجرا کردیم.
روش کار: خواندن از روی کارت‌های شعر به صورت نوبتی
لحن حاکم بر شعر: حماسی
مراحل کار: جمع‌آوری اطلاعات، بررسی فعالیت متناسب با مخاطب و زمان کارگاه، نگارش متن پوستر، تمرین شعرخوانی و بررسی تغییرات مورد نیاز، ساخت نخل و بز مقوایی، آماده‌سازی فضا، تمرین، اجرا، خاطره‌گویی کودکان، نقاشی روی سفال
گروه سنی مخاطبان ما: ۷ تا ۱۱
منابع: کتاب افسانهی درخت خرما و بزی، کتاب کار مرتبط، کتاب انسان خردمند نوشته‌ی یووال نوح هراری، دوستی آگاه به زبان‌های ايراني میانه، کتاب تاریخ زبان فارسی نوشته‌ی مهری باقری، مقاله‌ی جستاری مقایسه‌ای از ساخت‌شکنی جایگاه قدرت نوشته‌ی فاطمه محمودی تازه کند، مقاله‌ی معرفی و مطالعه‌ی اشکال و نقوش سفال‌های شهر سوخته‌ی سیستان نوشته‌ی داوود بهروزی‌فر، کتاب درخت آسوریگ نوشته‌ی ماهیار نوابی
دیدگاه خود را بنویسید